Төтенше жағдай антропологиясы: 1930-1950-жылдардың тарихи оқиғалардың тұрғысында Батыс Сібірдің оңтүстігінің егінші орыс халқының тіршілікті қамтамасыз ету жүйесіндегі балық аулау және балық

DOI: 10.31551/2410-2725-2019-5-1-48-66

Щеглова Татьяна Кирилловна

тарих ғылымдарының докторы, Алтай мемлекеттік педагогикалық университетінің тарих факультетінің Отан тарихы кафедрасының меңгерушісі, Барнаул, Ресей. Е-mail: tk_altai@mail.ru.

Аңдатпа. Зерттеу тақырыбы 1930-50 жж. ауылды түбегейлі қайта құру кезеңінде Батыс Сібірдің оңтүстігіндегі егінші орыс халқының өндіруші кәсіптігінің тәжірибелері болып табылады. Жеке отбасылық егіншілік және мал шаруашылығын жою отбасының тіршілікті қамтамасыз ету жүйесін өзгертіп және отбасылық экономиканы қайта құруды талап етті, бұл тіршілік қарекеті жағдайларының нашарлауына әкелді. Орыс ауыл тұрғындары отбасыларының бейімделуіне, оның шаруашылық-әлеуметтік үрдістеріне өзгерістер әкелген жойқын тарихи оқиғалар – соғыс және қуғын-сүргін жағымсыз әсер етті. Зерттеу деректері болып далалық экспедиция материалдары табылады. Қолданылатын этнографияның әдістері тұрмыстық және кәсіпшілік дәстүрлерін, ауызша тарих әдістері – түбегейлі өзгерістерге қатысушылардың тарихи жадын анықтауға мүмкіндік берді. Сонымен қатар, автор барлық ауыл тұрғындары сияқты, сондай-ақ жекелеген қуғын-сүргінге ұшырағандар категориясының, атап айтқанда тәркіленген және депортацияланғандардың қиыншылықтарды жеңу және күнделікті бейімделу тәжірибелерінің жүйесін зерттеуді көздейтін  «төтенше жағдай антропологиясы» түсінігін енгізеді. Жүргізілген зерттеудің мақсаты егінші орыс тұрғындарының тіршілікті қамтамасыз ету жүйесінде балық аулаудың маңызын анықтау болып табылады. Өмір тіршілігінің қиындаған жағдайларында отбасылық экономика құрылымында «асыраушы ландшафтқа» сүйеніп, балық аулау үлесінің артуы туралы қорытындылар жасалынған. Автор кәсіпшілердің жасы және құрамының өзгеруіндегі тенденцияларды анықтайды. Оның себептерінің бірі еңбекке жарамды жастағы халықтың тәулік бойы колхоздық-совхоздық өндірісте қамтылуы болып табылады. Дегенмен, «ересектердің балық аулауы» рөлі отбасын белокты балық өнімімен қамтамасыз етуде басым болып қалады, ал «балалардың балық аулауы» қоғамдық өндірісте жұмыспен қамтылған халықтың тарапынан қамқоршылық болмаған жағдайда балалардың күнкөрісінің күнделікті тәжірибесіне айналады. Автор ауылдың ер адамдардың азаюына қарамастан, ауыл қоғамының балық аулау дәстүрі, тоқылған тұзақтарды (корчактар, мордушкалар, фитилдер, верштер) және аулау жабдықтарының (аулар) пайдалануға дейінгі ежелден – қолмен аулаудан бастап қайықпен түнгі аулау жалғасқанына назар аударады. Сонымен қатар, ересектердің балық аулауында бос уақыттын болмауына және ауланатын балықтың көлемінің аздығына байланысты қармақтар аз пайдаланды. Ересектердің аулау нысандары  балықтың «ірі» түрлері – шортандар, линь немесе «қымбат» балықтар – хариустар, налимдер, таймень болды. Балалардың балық аулауына қолдан жасалған құралдарды, тіпті үй киім-кешегін пайдалану, олардың көмегімен таяз су қоймаларында «аулау», сондай-ақ табиғи материалдарды, мысалы кармақ жібі ретінде жылқының қылын пайдаланып, қармақпен аулау  сипатты болды. Негізгі табыс ұсақ өзен балықтары – гальяндар, теңгелер болды.

Түйін сөздер: әлеуметтік-мәдени антропология; орыс ауыл халқы; кәсіпшілік бейімделу тәжірибелер; тіршілік қарекетінің қиыншылық жағдайлары; балық аулау; қатысушылар; тәсілдер және балық аулау құралдары

Anthropology of extremality: fishing and fish in life sustaining system of agricultural Russian population of the South of Western Siberia in the context of historical events of the 1930-1950-ths years

Shcheglova Tatiana Kirillovna

Doctor of Historical Sciences, Head of the Department of National history of the Faculty of History of Altai State Pedagogical University, Barnaul, Russia. E-mail: tk_altai@mail.ru

Abstract. The subject of research is gathering and hunting practices of Russian agricultural population of the South of Western Siberia in the period of cardinal reconstruction of the village in the 1930-50-ths years. Liquidation of individual family farming and cattle breeding changed the life sustaining system and demanded the reconstruction of family economy that was accompanied by deterioration of life conditions. The adaptation of Russian agricultural family was negatively influenced by destructive historical events correlated with the processes of social-economic changes – the war and repressions. The sources of research were field materials. The methods of ethnography used in the project allowed to reveal household and foraging traditions, methods of oral history - historical memory of participants of cardinal changes. In such  case the author introduces the notion of «anthropology of extremality» that supposes the study of the system of overcoming difficulties and everyday adaptation practices of agricultural population as well as certain repressed categories, such as dispossessed and deported. The aim of the conducted research was to reveal the significance of fishing in life sustaining system of Russian agricultural population. The author makes the conclusion that challenging conditions of life sustaining lead to the increase of the share of fishing in the structure of family economy based on «nourishing landscape». The author reveals the tendencies of changing the age and the structure of foraging groups. One of the reasons of that became daily employment of population of working age at collective and state farms. Nevertheless the role of «adult fishing» in providing family with protein fish products remains dominant while «children fishing» becomes everyday practice of children's self-subsistence in conditions of absence of care from the adults employed in social production. The author pays special attention to the fact that in spite of the lack of men in the village the rural communities reproduced the traditions of fishing, from the oldest – hand fishing and night fishing on boats with the help of harpoons to the use of hatched traps (fish pots, cage traps, creels, pods) and net gears (drift nets, drag nets). Besides in the process of «adult fishing»  fishing rods were hardly used because of lack of spare time and small amounts of caught fish. The objects of adult fishing were more «fleshy» sorts of fish – pikes, tenches or «expensive» fish – graylings, burbots, taimens. Whereas it was characteristic of children fishing to use hand-made means such as homemade linen or clothes, with the help of which children « seined» in shallow ponds, or fishing pods made of natural materials, for example, horse-hair instead of fishing line. The major catch was small-scale river fish – minnows, gudgeons.

Keywords: sociocultural anthropology; Russian rural population; field adaptation practices; difficult living conditions; fisheries; participants; methods and fishing gear.

Антропология экстремальности: рыболовство и рыба в системе жизнеобеспечения земледельческого русского населения юга Западной Сибири в контексте исторических событий 1930-1950-х гг.

​

Щеглова Татьяна Кирилловна

доктор исторических наук, зав. кафедрой отечественной истории исторического факультета Алтайского государственного педагогического университета, Барнаул, Россия. Е-mail: tk_altai@mail.ru.

Аннотация. Предметом исследования являются добывающие промысловые практики русского земледельческого населения юга Западной Сибири в период кардинального переустройства деревни в 1930-50-е гг. Ликвидация единоличного семейного земледелия и скотоводства изменили систему жизнеобеспечения семьи и потребовали перестройки семейной экономики, что сопровождалось ухудшением условий жизнедеятельности. На адаптацию семьи русского сельского населения негативно повлияли разрушительные для нее исторические события, наложившиеся на процессы хозяйственно-социальных перемен – война и репрессии. Источниками исследования являлись материалы полевых экспедиций. Используемые методы этнографии позволили выявить бытовые и промысловые традиции, методы устной истории - историческую память участников кардинальных перемен. При этом автором вводится понятие «антропологии экстремальности», которая предполагает изучение системы преодоления трудностей и адаптационных повседневных практик, как всего сельского населения, так и отдельных репрессированных категорий, таких как раскулаченных и депортированных. Целью проведенного исследования являлось выявление значения рыбной ловли в системе жизнеобеспечения русского земледельческого населения. Сделаны выводы о том, что при затруднительных условиях жизнедеятельности происходит увеличение доли рыболовства в структуре семейной экономики с опорой на «кормящий ландшафт. Автором выявляются тенденции в изменении возраста и состава промысловиков. Одной из причин становится посуточная занятость населения трудоспособного возраста в колхозно-совхозном производстве. Тем не менее роль «взрослой рыбалки» в обеспечении белковым рыбным продуктом семьи остается доминирующей, тогда как «детская рыбалка» становится ежедневной практикой пропитания детей в условиях отсутствия опеки со стороны занятого в общественном производстве населения. Автор обращает внимание на то, что несмотря на «обезмужичивание» деревни, сельским обществом воспроизводились традиции рыбной ловли, начиная от самых древних – ловля вручную и ночные ловли на лодках с помощью острог до использования плетенных ловушек-западней (корчаги, мордушки, фитили, верши) и сетевых снастей (неводы, бредни). При этом во взрослой рыбной ловле мало использовались удочки из-за отсутствия свободного времени и малых объемов выловленной рыбы. Объектами ловли взрослых являлись более «мясистые» сорта рыбы – щуки, лини или «дорогой» рыбы – хариусы, налимы, таймени. Тогда как для детской рыбалки было характерно использование самодельных средств, вплоть до своедельного домашнего холста и одежды, с помощью которых «неводили» в мелких водоемах, а также использование удочек с использованием природных материалов, например, конского волоса вместо лески. Основной добычей становилась мелкая речная
рыба – гальяны, пескари.

Ключевые слова: социокультурная антропология; русское сельское население; промысловые адаптационные практики; затруднительные условия жизнедеятельности; рыболовство; участники; способы и рыболовные снасти.