Oynotkinova | altaijournal

Алтай фольклорындағы Алтайдың топонимасын мәдени семантикасы

DOI: 10.31551/2410-2725-2019-5-1-79-89

Ойноткинова Надежда Романовна

ФБГУН Филология институты, Ресей, Новосибирск қаласы, көшеci Николаева, 8, каб. 205; 630090, филология ғылымдарының докторы, Сібір халықтарының фольклорлық секторының жетекші зерттеушісі; Новосибирск, Россия. E-mail: sibfolklore@mail.ru

Аңдатпа: Мақала Алтайдың мифологиясы мен ритуализмінде, Алтай халқының эпос және ән мәтіндеріндегі Алтай топонимасының мәдени семантикасын талдауға арналған. Бұл анималды зерттеу кезінде оның этномәдени контекстін ескере отырып, тұжырымдамадағы мәдени мәндерді анықтауға арналған лингвистикалық концептуалды-семантикалық әдіс қолданылады. Талдау ХХ ғасырдың басынан бастап жазылған халықтық мәтіндерге қатысты болды. Алтайдың топонимін мифологиясы ежелгі түріктердің дәстүрлерімен, таулар мен шаманизммен байланысы бар. Алтайды әлемнің көлденең және тік өлшемдеріндегі ортасы деп түсінеді, ал үйдің таза тау шапақтары орналасқан аспан саласы. Алтайға, сондай-ақ Жер-суға шағымдану шаманистік құпияның міндетті бөлігі болды. Алтай фольклоры шамандық мифологияны бейнелейді – Алтайда адамдар мен қоршаған табиғатты жамандықтан және әділетсіздіктен қорғайтын өзінің меншікті рухы (Алтай Енеси) бар. Топоним ХХ ғасырдың басында монотеизмнің әсерінен пайда болған Бурханизмді ізбасарларының (ақ дін, буддизм) ізбасарларында Алтай-құдайдың мәртебесіне ие болды.

Кілт сөздер: фольклор және этнолингвистика; сакрал топонимика; теоним; мифологиясы мен алтайлық рәсімдері; алтайлықтар арасында шаманизм.

Cultural semantics of the toponym Altai in Altai folklore

Oynotkinova Nadezhda Romanovna

Institute of Philology SB RAS, Russia, st. ac. Nikolaeva, 8, room 205, Novosibirsk, 630090, doctor of philological sciences, leading researcher of the folklore sector of the peoples of Siberia; Novosibirsk, Russia. E-mail: sibfolklore@mail.ru

Abstract: The paper is devoted to the analysis of the cultural semantics of the Altai toponym in shamanic mythology and ritualism, the epos and song lyrics of the Altai people. A linguistic conceptual-semantic method is used in the study of this onim, the essence of which is to identify the cultural meanings contained in the concept-word, taking into account the ethnic and cultural context. The analysis involved folk texts recorded since the beginning of the twentieth century. The mythologization of the toponym Altai is associated with the traditions of the ancient Turks, with the cult of the mountains and shamanism. The mythologization of the toponym Altai is associated with the traditions of the ancient Turks, with the cult of the mountains and shamanism. Altai is understood as the center between the worlds in the horizontal and vertical dimensions, the heavenly sphere, where the pure mountain spirits of the home dwell. Appeal to Altai, as well as to Jer-su, was an obligatory part of shamanic mysteries. The modern folklore of Altaians reflect the shamanic mythology, according to which Altai has its own master spirit (Altai Eezi), which protects the people and the surrounding nature from evil and injustice. The toponym acquires the status of the theonym Altai-kuday in the cult texts of followers of Burkhanism (white faith, Buddhism) at the beginning of the twentieth century, which was influenced by monotheism.

Key words: folklore and ethnolinguistics; sacral toponym; theonym; mythology and rituals of the Altaians; shamanism among the Altaians.

Культурная семантика топонима Алтай в фольклоре алтайцев

Ойноткинова Надежда Романовна

ФБГУН Институт филологии СО РАН, Россия, ул. ак. Николаева, д. 8, к. 205, г. Новосибирск, 630090, доктор филологических наук, ведущий научный сотрудник сектора фольклора народов Сибири; Новосибирск, Россия. E-mail: sibfolklore@mail.ru.

Аннотация: Статья посвящена анализу культурной семантики топонима Алтай в шаманской мифологии и обрядности, эпосе и песенной лирике алтайцев. В изучении данного онима применяется лингвистический концептуально-семантический метод, суть которого заключается в выявлении культурных смыслов, содержащихся в понятии-слове с учетом его этнокультурного контекста. К анализу привлечены фольклорные тексты, зафиксированные с начала ХХ века. Мифологизация топонима Алтай связана с традициями древних тюрков, с культом гор и шаманизмом. Алтай понимается как центр между мирами в горизонтальном и вертикальном измерениях, поднебесная сфера, где обитают чистые горные духи-хозяева. Обращение к Алтаю, как и к Jер-су, являлось обязательной частью шаманских мистерий. В фольклоре алтайцев отражена шаманская мифологема – Алтай имеет своего духа-хозяина (Алтай ээзи), который защищает народ и окружающую природу от зла и несправедливости. Топоним обретает статус теонима Алтай-кудай в культовых текстах последователей бурханизма (белой веры, буддизма) в начале ХХ в., возникшей под влиянием монотеизма.

Ключевые слова: фольклористика и этнолингвистика; топоним; мифологизация, теоним, мифология и обрядность алтайцев.

Для цитирования:

Ойноткинова Н.Р. Культурная семантика топонима Алтай в фольклоре алтайцев//Мир Большого Алтая 2019. Т.5. №1. С.79-89 https://www.journalaltai.com/5-1-2019-rus

DOI:10.31551/2410-2725-2019-5-1-79-89

References

Anohin, 1924 – Anohin, A.V. Materialy po shamanstvu u altaitsev (Sobrannye vo vrem’a puteshestviy po Altaiu v 1910–1912 gg. Po porucheniyu Russkogo Komiteta dl’a izuchenia Sredney i Vostochnoi Azii). [Materials on shamanism in Altai (Materials collected during trips to the Altai in 1910–1912 gg. on behalf of the Russian Committee for the Study of Central and East Asia. Leningrad: Izdatel’stvo RAN, 1924. 152 s.] (In Russ.)

Bichurin, 1950 – Bichurin, N.Ya. Sobranie svedeniy o narodakh, obitavshikh v Sredney Azii v drevnie vremena. [Collection of information about peoples that lived in Central Asia in ancient times]. Moscow, Leningrad. Vol. 1. 382 s.] (In Russ.)

Cheremisov, 1951 – Cheremisov K.M. Buryat-mongol’sko-russkiy slovar’ Cydemdambaeva C. B. (red.). Buryat-Mongolian-Russian Dictionary. Cydemdambaeva C. B. (ed). Moskva: Gos. izd. inostr. i nats. Slovarey, 1951. (In Russ.)

D’yakonova, 2010 – D’yakonova V.P. Personazhi panteona burkhanistov Altaya // Sibirskiy sbornik–2. K yubileyu Yevgenii Alekseyevny Alekseyenko / Otv. Red. Ye.G. Fedorova [The characters of the pantheon of the Burkhanists of Altai. Siberian collection. Ch. In Ed. Ye. G. Fedorova]. SPb.: MAE RAN, 2010, s. 210–223. (In Russ.)

Feofilakt, 1957 – Feofilakt Simokatta. Istoriya. Istoriya. Vstup. st. N. V. Pigulevskoy. Perevod S. P. Kondrat'yeva [Story. Story. Intro. st. N. V. Pigulevskaya. Translation by S. P. Kondratiev]. M., 1957. 224 s. (Seriya «Pamyatniki srednevekovoy istorii narodov Tsentral'noy i Vostochnoy Yevropy»). [(Series «Monuments of the medieval history of the peoples of Central and Eastern Europe»)] (In Russ.)

Kazagacheva, 2004 – Kazagacheva Z. S. Toponim Altay v etno-kul'turnoy poetike tyurko- i mongoloyazychnykh narodov // Narodnaya kul'tura Sibiri. Materialy XIII nauchnogo seminara Sibirskogo regional'nogo vuzovskogo tsentra po fol'kloru [Toponym Altai in the ethno-cultural poetics of the Turkic and Mongol-speaking peoples // Folk culture of Siberia. Materials of the XIII scientific seminar of the Siberian regional university center on folklore]. Omsk: Izd-vo OmGPU. S. 56-59. (In Russ.)

Kazagacheva et al, 1997 – Kazagacheva Z.S., Katashev S.M., Sheykin YU.I, Nikiforova V.S. Altayskiye geroicheskiye skazaniya. Ochi-Bala. Kan-Altyn [Altai heroic tales. Ochi Bala Kan-Altyn]. Novosibirsk: Nauka. Sibirskoye izdatel'sko-poligraficheskoye i knigotorgovoye predpriyatiye RAN, 1997. – 668 s. (Pamyatniki fol’klora narodov Sibiri i Dal’nego Vostoka; Tom 15) [(Monuments of folklore of the peoples of Siberia and the Far East; Vol. 15)] [(Monuments of the folklore of the Siberia and the Far East; Vol. 15)]. (In Russ. and Altai).

Karunovskaya, 1935 – Karunovskaya L. E. Predstavleniya altaytsev o Vselennoy: Materialy k altayskomu shamanstvu [The Altai ideas about the Universe: Materials for the Altai shamanism] // Sovetskaya etnografiya [Soviet ethnography]. 1935. № 4-5. S. 160-183. (In Russ.)

Klyashtornyy, 1981 – Klyashtornyy, S. G. Mifologicheskiye syuzhety v drevnetyurkskikh pamyatnikakh [Mythological scenes in the ancient Turkic monuments] // Tyurkologicheskiy sbornik 1977 [Turkic collection 1977]. M.: Glav. red-tsiya vostoch. lit-ry izd-va «Nauka», 1981. S. 117–138. (In Russ.)

Klyashtornyy, 1988 – Klyashtornyy S. G. Tyurkoyazychnykh narodov mifologiya [Turkic peoples mythology] // Mify narodov mira. Entsiklopediya. (V 2-kh tomakh). / Gl. red. S. A. Tokarev. M.: Sov. entsikl., 1988. Tom. 2 [Myths of the peoples of the world. Encyclopedia. (In 2 vol.)]. S. 536-537. (In Russ.)

Konkashpayev, 1974 – Konkashpayev G.K. Nazvaniye «Altay» [The name “Altai”] // Geograficheskiye nauki [Geographical sciences]. Alma-Ata: Izd-vo Kazakh. Ped. In-ta, 1974. S. 48-49. (In Russ.)

Malov, 1959 – Malov, S. E. Pamyatniki drevnetyurkskoy pis’mennosti Mongolii i Kirgizii . [Monuments of ancient Turkic writing of Mongolia and Kyrgyzstan]. Moskva, Leningrad, Izd. AN SSSR, 1959. (In Russ.)

Molchanova, 1979 – Molchanova A. T. Toponimicheskiy slovar' Gornogo Altaya / red. A.T. Tybykova [Toponimical Dictionary of Gornyi Altai) / ed. A.T. Tybykova]. Gorno-Altaysk: Gorno-Alt. otd-e Alt. kn. izd-va, 1979. 400 s. (In Russ.)

Oinotkinova, 2016 – Oinotkinova Н.Р. Poetika teksta zhertvoprinosheniya dukham-khozyayevam gor u sovremennykh altaytzev [Poetics of the text of the rite of sacrifice to the spirits of the mountains of the modern Altaians] // Yazyki i folklor kerennykh narodov Sibiri [Languages and folklore of the indigenous peoples of Siberia]. № 2 (31). S. 92-98.

Oinotkinova, et al., 2011. – Neskazochnaya proza altaytsev [The non-perfect prose of the Altaians] / Oinotkinova N.R., Yamayeva Ye. Ye., Zhinzhin I. B., Yadanova K.V. Novosibirsk: Nauka, 2011. 576 p.; il. + CD (Pamyatniki fol’klora narodov Sibiri i Dal’nego Vostoka; Tom 30) [(Monuments of folklore of the peoples of Siberia and the Far East; Vol. 30)]. (In Russ.)

Petesheva 2002 – Petesheva S.K. Altayskaya pesnya d'angar [Altai song Dyangar]. Gorno-Altaysk: Ak Chechek, 2002. 400 s. (In Altay)

Potanin, 1883 – Potanin G.N. Ocherki Severo-zapadnoy Mongolii [Essays on Northwest Mongolia]. Tom 4. St. Petersburg: Tipografiya V. Kirschbauma, 1883. 1026 s. + ill. (In Russ.)

Potapov, 1991 – Potapov L.P. Altayskiy shamanism [Altai shamanism]. Moskva, Nauka, 1991. 320 p. (In Russ.)

Sadalova, 2016 – Sadalova T.M. O mifologicheskom prostranstve «Altay» v epose «Geser» [On the mythological space "Altai" in the epos "Geser"] / [Electronic resource] / URL: http://tengrifund.ru/o-mifologicheskom-prostranstve-altaj-v-epose-geser.html. (The date of circulation is 11.28.2018) (In Russ.)

Tadina, 2013 – Tadina N.A. Simvolika i eticheskie tsennosti altaytsev v praktikakh vozrozhdennogo burkhanizma [Symbols and ethical values in the Altai practices revived Burkhanism] // Vestnik Tomskogo gosudarstvennogo universiteta. Istoria [Tomsk State University Journal. History]. No 4(24). S. 97-100. (In Russ.)

Taskin, 1973 – Taskin V.S. Materialy po istorii syunnu [Materials on the history of the S'unnu]. Moskva. Vyp. 2. 167 s. (In Russ.)

Tyukhtenev, 1972 – Tyukhtenev T.S. Altayskiye narodnyye pesni [Altai folk songs]. Gorno-Altaysk: Gorno-Altay. Tiporg. 240 s. (In Altay)

Tyukhteneva, 1995 – Tyukhteneva S.P. Ob evolyutsii kul'ta gor u altaytsev [On the evolution of the cult of the mountains among the Altaians] // Shamanizm i ranniye religioznyye predstavleniya. K 90-letiyu doktora istoricheskikh nauk, professora L.P. Potapova. Sbornik statey [Collected works: Shamanism and early religious ideas. On the 90th anniversary of the doctor of historical sciences, professor L.P. Potapov)]. Moskva, 1995. S. 173-179. (Etnologicheskiye issledovaniya po shamanstvu i inym rannim verovaniyam i praktikam, tom 1). (Ethnological studies on shamanism and other early beliefs and practices, vol. 1). (In Russ.)

Ukachina, 1992 – Ukachina K.Ye., Yamayeva, Ye.Ye. Altayskiye blagopozhelaniya. Altay alkyshtar. [Altai good wishes]. Gorno-Altaysk: Ak Chechek, 1992. 144 p. (In Altay)