Atantayeva | altaijournal

Tatars of the Semipalatinsk Irtysh land in the historical and cultural aspect (XIX – beginning of the 20th centuries)

DOI: 10.31551/2410-2725-2018-4-4-511-535

Atantayeva Bakyt Zhumagazyuevna

Doctor of History, professor of the Department of History of Kazakhstan of Shakarim State University in Semey. Republic of Kazakhstan, 071412, Glinka St. 20A. E-mail: batantaeva@mail.ru

Akhmetova Raushan Dusenbekovna

Candidate of History, associated professor of the Department of History of Kazakhstan of Shakarim State university in Semey. Republic of Kazakhstan, 071412, Glinka St. 20A. E-mail: r.d.akhmetova@mail.ru

Abstract.The history of formation of the Tatar ethnos in the Semipalatinsk Irtysh land is investigated in the article. On the basis of documentary sources the reasons of resettlement of Tatars in the 19th century to the Kazakh steppe, the history of emergence of the Tatar settlements are analyzed. Special attention is paid to the history of the Tatar settlement in Semipalatinsk: to creation of the exchange yard, organization of trade in forces of the Tatar merchants. The history of the family dynasties of the Tatar ethnos which made the significant contribution to economic development of East Kazakhstan is considered in the article .

Contemporary records demonstrate that Tatars by the nature of occupations were not only the merchants occupied in trade but also large owners of the industrial enterprises created both in the city of Semipalatinsk, and in the area. Representatives of the Tatar diaspora were large patrons, did charity work, promoted improvement of the city.

Besides the pictures of the representatives of the Tatar ethnos, married couples from funds of the Regional local history museum of Semey are placed in the article, the chart of specific weight of Tatars as a part of urban population of East Kazakhstan in 1897 according to the First general population enumeration of the Russian Empire is submitted.

In general, the analysis of sources shows that Tatars of the Semipalatinsk Irtysh land were active participants of economic, social and cultural life of area.

Keywords: ethnos; Tatars; SemipalatinskIrtyshland; resettlement; integration; culture; Tatar settlement; merchants; trade; industrial enterprises.

Семейдің Ертіс өңірі татарлары тарихи және мәдени аспектіде (XIX – XX ғғ. басы)

Атантаева Бакыт Жумагазыевна

тарих ғылымдарының докторы, Шәкәрім атындағы Қазақстан тарихы кафедрасының профессоры, Семей қ. Қазақстан Республикасы, 071412, Глинки 20А к. E-mail: batantaeva@mail.ru

Ахметова Раушан Дюсенбековна

тарих ғылымдарының кандидаты,Шәкәрім атындағы Қазақстан тарихы кафедрасының ассоцияланған профессоры, Семей қ. Қазақстан Республикасы, 071412, Глинки 20А к. E-mail: r.d.akhmetova@mail.ru

Аңдатпа. МақаладаСемейдің Ертіс өңірінде татар этносының қалыптасу тарихы зерттеледі. Құжаттық деректер негізінде XIX ғасырда Қазақ даласына татарлардың коныстануының себептері, татар қоныстарының пайда болу тарихы талданылған. Ерекше назар, Семейдегі татар слободасынының тарихына: айырбастау ауласының құрылуына, татар көпестерінің күшімен сауданың ұйымдастырылуына аударылған. Мақалада Шығыс Қазақстанның экономикалық дамуына елеулі үлес қосқан татар этносының жанұялық әулетінің тарихы қарастырылады.

Мұрағат мәліметтері татарлар қызмет түрі бойынша тек қана саудамен айналысушы көпестер емес, сонымен қатар Семей қаласында және облыста құрылған өнеркәсіп кәсіпорындарының ірі иелері болғандығын айғақтайды.

Татар диаспорасының өкілдері ірі меценаттар болды және қайырымдылық шараларымен айналысып, қаланың көркеюіне ықпалдасқан.

Сонымен қатар, мақалада Семей қаласының Облыстық тарихи-өлкетану мұражайының қорларынан татар этносының өкілдерінің, жанұялық жұптардың суреттері орналастырылған, 1897 ж. Ресей империясының Бірінші жалпы халық санағының мәліметтері бойынша Шығыс Қазақстан қала халқының құрамындағы татарлардың үлес салмағының диаграммасы берілген.

Жалпы, деректердің талдауы Семейдің Ертіс өңірінің татарлары облыстың экономикалық, әлеуметтік және мәдени өмірінің белсенді қатысушылары болғандығын көрсетеді.

Түйінді сөздер: этнос; татарлар; Семейдің Ертіс өңірі; коңыс аудару; интеграция; мәдениет; Татар слободасы; көпестер; сауда; өнеркәсіп кәсіпорындары.

Татары Семипалатинского Прииртышья в историческом и культурном аспекте (XIX- нач. XX вв.)

Атантаева Бакыт Жумагазыевна

доктор исторических наук, профессор кафедры истории Казахстана Государственного университета имени Шакарима г. Семей. Республика Казахстан, 071412, ул. Глинки 20А. E-mail: batantaeva@mail.ru

Ахметова Раушан Дюсенбековна

кандидат исторических наук, ассоциированный профессор кафедры истории Казахстана Государственного университета имени Шакарима г. Семей. Республика Казахстан, 071412, ул. Глинки 20А. E-mail: r.d.akhmetova@mail.ru

Абстракт. В статье исследуется история формирования татарского этноса в Семипалатинском Прииртышье. На основе документальных источников анализируются причины переселения татар в XIX веке в Казахскую степь, история возникновения татарских поселений. Особое внимание уделено истории Татарской слободы в Семипалатинске: созданию менового двора, организации торговли силами татарских купцов. В статье рассматривается история семейных династий татарского этноса, внесших значительный вклад в экономическое развитие Восточного Казахстана.

Архивные данные свидетельствуют о том, что татары по роду занятий были не только купцами, занятыми в торговле, но и крупными владельцами промышленных предприятий, создаваемых как в городе Семипалатинске, так и в области. Представители татарской диаспоры были крупными меценатами, занимались благотворительностью, способствовали благоустройству города.

Кроме того в статье размещены фотографии представителей татарского этноса, семейных пар из фондов Областного историко-краеведческого музея г. Семей, представлена диаграмма удельного веса татар в составе городского населения Восточного Казахстана в 1897 г. по данным Первой всеобщей переписи населения Российской империи.

В целом, анализ источников показывает, что татары Семипалатинского Прииртышья являлись активными участниками экономической, социальной и культурной жизни области.

Ключевые слова: этнос; татары; Семипалатинское Прииртышье; переселение; интеграция; культура; Татарская слобода; купцы; торговля; промышленные предприятия.

Для цитирования

Атантаева Б., Ахметова Р. Татары Семипалатинского Прииртышья в историческом и культурном аспекте (XIX – нач. XX вв.) //Мир Большого Алтая 2018. Т.4. №4. С. 511-535. https://www.journalaltai.com/4-3-2018 DOI:10.31551/2410-2725-2018-4-4-511-535

References
Alekseenko, 2001 - Istoricheskaya demografiya Kazahstana.Ust'-Kamenogorsk. (Alekseenko, NV 2001 Ust'-Kamenogorsk. 67 s.).
Altaev, 2003 - Sostoyanie i perspektivy istoricheskoj demografii v Kazahstane The state and prospects of historical demography in Kazakhstan // Nauka i obrazovanie Yuzhnogo Kazahstana. – 2003. - № 2. – S. 73-78. (Altaev, ASH 2003 Sostoyanie i perspektivy istoricheskoj demografii v Kazahstane [The state and prospects of historical demography in Kazakhstan] // . – 2003. - № 2. – S. 73-78)
Amanova, 2006 – Dinamika chislennosti i geografiya rasseleniya deportirovannyh narodov v Kazahstane // Poisk. 2006. № 3. S. 141-145. (Amanova, A 2006 Dinamika chislennosti i geografiya rasseleniya deportirovannyh narodov v Kazahstane [Dynamics of the number and geography of settlement of deported peoples in Kazakhstan]// 2006. № 3. S. 141-145.)
Asylbekov, Galiev, 1991 – Social'no-demograficheskie processy v Kazahstane (1917-1980). [Socio-demographic processes in Kazakhstan (1917-1980)]Alma-Ata: Ғylym, 192 s. (Asylbekov MH., Galiev AB, 1991 Social'no-demograficheskie processy v Kazahstane (1917-1980). [Socio-demographic processes in Kazakhstan (1917-1980)] Alma-Ata: Ғylym.. 192 s.) (in Rus).
Atantaeva, Kamaldzhanova, 2014 - Vliyanie migracii na formirovanie ehtnicheskih diaspor Vostochnogo Kazahstana v 1937-2005 gg. (social'no-demograficheskij i kul'turnyj aspekt). The impact of migration on the formation of ethnic diasporas in Eastern Kazakhstan in 1937-2005 (socio-demographic and cultural aspect).Semej, 256 s.( Atantaeva BZH., Kamaldzhanova TA, 2014 Vliyanie migracii na formirovanie ehtnicheskih diaspor Vostochnogo Kazahstana v 1937-2005 gg. (social'no-demograficheskij i kul'turnyj aspekt). [The impact of migration on the formation of ethnic diasporas in Eastern Kazakhstan in 1937-2005 (socio-demographic and cultural aspect. Semej, 256 s).] ) (in Rus).
Gibadullina, 2013 - 2013 Tatarskie torgovcy v Semipalatinskoj oblasti Kazahstana vo vtoroj polovine XIX-nachale XX vv. Tatar traders in the Semipalatinsk region of Kazakhstan in the second half of the XIX-early XX centuries// Baltijskij gumanitarnyj zhurnal. №4. 2013. S.70-72. (Gibadullina EHM, 2013 Tatarskie torgovcy v Semipalatinskoj oblasti Kazahstana vo vtoroj polovine XIX-nachale XX vv. [Tatar traders in the Semipalatinsk region of Kazakhstan in the second half of the XIX-early XX centuries] // Baltijskij gumanitarnyj zhurnal. №4. S.70-72.) [EHlektronnyj resurs] /URL:https://cyberleninka.ru/article/n/tatarskie-torgovtsy-v-semipalatinskoy-oblasti-kazahstana-vo-vtoroy-polovine-xix-nachale-xx-vv (Data obrashcheniya 10.08.2018).
Erofeeva, 2001 - Slavyanskoe naselenie Vostochnogo Kazahstana v XVIII-XX vv.: migracionnoe dvizhenie, stadii sociokul'turnoj ehvolyucii, problemy reehmigracii Slavic population of Eastern Kazakhstan in the XVIII-XX centuries: migration movement, stages of socio-cultural evolution, problems of re-emigration// EHtnicheskij nacionalizm i gosudarstvennoe stroitel'stvo. Moskva: IV RAN-Natalis, 432 s.( Erofeeva IV, 2001 Slavyanskoe naselenie Vostochnogo Kazahstana v XVIII-XX vv.: migracionnoe dvizhenie, stadii sociokul'turnoj ehvolyucii, problemy reehmigracii [Slavic population of Eastern Kazakhstan in the XVIII-XX centuries: migration movement, stages of socio-cultural evolution, problems of re-emigration] // EHtnicheskij nacionalizm i gosudarstvennoe stroitel'stvo. Moskva: IV RAN-Natalis, 432 s.()) (in Rus).
Zakirov, 2006 - Tatary v menyayushchemsya mire. Ocherki ehtnopoliticheskoj istorii v XX – nachale XXI vv. Tatars in a changing world. Essays on ethnopolitical history in the 20th and early 21st centuriesKazan': Tatarskoe knizhnoe izd-vo, 2006. 207 s.
Kamaldzhanova, 2012 - Tatarskaya diaspora Vostochno-Kazahstanskoj oblasti v XVIII-XIX vv.Tatar diaspora of the East Kazakhstan region in the XVIII-XIX centuries// Voprosy istoricheskoj nauki: materialy mezhdunar. nauch. konf. (g. Moskva, yanvar' 2012 g.). M.: Vash poligraficheskij partner, 2012. 94 s.
Karimov, 2009 - Rol' associacii tatarskih i bashkirskih nacional'no-kul'turnyh centrov Respubliki Kazahstan v konsolidacii kazahstanskogo obshchestva: perspektivy, uspekhi, plany The role of the association of Tatar and Bashkir national-cultural centers of the Republic of Kazakhstan in the consolidation of Kazakh society: prospects, successes, plans// Tyurko-tatary v sovremennom mire: proshloe, sovremennost', puti razvitiya: Sbornik materialov mezhdunarodnoj nauchno-prakticheskoj konferencii. Semipalatinsk,S.71-77
Kashaev, 2007 - Oni lyubili svoj narod // Tatarskij mir. 2007. №2. [EHlektronnyj resurs] / URL:http://www.tatworld.ru/article.shtml?article=770 (Data obrashcheniya 15.08.2018).
Kennan, 2016 - 2016 Sibir' i ssylka. Tom I. LitRes: 2016. 213 s.
Masanov, Abylhozhin, Erofeeva, Alekseenko, Baratova, 2000 - Istoriya Kazahstana narody i kul'tura. Almaty: Dajk-Press,608 s.
Mahmutov, 2015 - EHtnicheskaya identichnost' tatar Kazahstana // «Istoriko-kul'turnoe nasledie tatarskogo naroda i sovremennost'»: materialy mezhdunar. nauch.-prakt. konf., Semej: Izdatel'stvo «YAmyshevskie vorota».207 s.
Mahmutov, 2016 - Istoriya zaseleniya tatarami Kazahskoj stepi (XVII-XX vv.) The history of the settlement of the Tatars of the Kazakh steppe (XVII-XX centuries// Istoricheskie, filosofskie, politicheskie i yuridicheskie nauki, kul'turologiya i iskusstvovedenie: voprosy teorii i praktiki. Tambov: Gramota, № 12(74): v 3-h ch. CH. 1. C. 123-126
Mihnova, 2005 - Arhitekturnoe nasledie kak social'no-demograficheskaya harakteristika obshchestva (na primere gorodov Severo-Vostochnogo Kazahstana) Architectural heritage as a socio-demographic characteristic of society (on the example of cities in Northeast Kazakhstan)// EHtnodemograficheskie processy v Kazahstane i sopredel'nyh territoriyah: materialy VI Mezhdunarodnoj nauchno-prakticheskoj konferencii. Ust'-Kamenogorsk, CHast' 2. S.33-34
Najmanbaev, 2006 - Social'no-demograficheskoe razvitie naseleniya Kazahstana vo vtoroj polovine XX veka Socio-demographic development of the population of Kazakhstan in the second half of the XX century// Poisk. № 3. S. 164- 172.
Pervaya vseobshchaya perepis', 1897 - The first general census of the population of the Russian Empire, 1897. Semipalatinsk region/ pod red. N.A. Trojnickogo. Semipalatinsk, 1905. 170 s.
Razhepaeva, 2003 - Sud'ba krymskih tatar: ih pereselenie i razmeshchenie na territorii Kazahstana The fate of the Crimean Tatars: their relocation and accommodation on the territory of Kazakhstan// Rossiya, Sibir' i Central'naya Aziya: vzaimodejstvie narodov i kul'tur. Materialy IV mezhdunarodnoj nauchno-prakticheskoj konferencii. Vypusk 4. Barnaul, 2003. S.202-207
Sultangalieva, 2000 - «Tatarskaya» diaspora v konfessional'nyh svyazyah Kazahskoj stepi (ХVIII-ХIХ vv.) [«Tatar» diaspora in the confessional relations of the Kazakh steppe (XVIII-XIX centuries)] // Vestnik Evrazii. № 4. S.20-36 (in Rus).
Sushko, 1996 - , 1996 Nasledie Bayazita Satpaeva. [Legacy of Bayazit Satpayev] Rudnyj Altaj. № 125-126, 5 oktyabrya.(in Rus).
Tatary,1998 - Centr dokumentacii novejshej istorii Vostochno-Kazahstanskoj oblasti. Semipalatinsk, 1998. 67 s.
Tәtіmov, 1995 - Қazaқ әlemі. Қazaқtyң sany қansha? Almaty: Қazaқstan Atamұra. 160 bet.
Fajzullina, 2006 - Genealogii kak istochnik po istorii formirovaniya «kitajskoj» gruppy tatarskoj diaspory Kazahstana Genealogy as a source on the history of the formation of the "Chinese" group of the Tatar diaspora of Kazakhstan// Vestnik novosibirskogo gosudarstvennogo universiteta. Seriya: Istoriya, Filologiya. Tom 5 . №3-1. S.74-85
Halitov, 2008 - Iz istorii sela Bashkul' Beskaragajskogo rajona Vostochno-Kazahstanskoj oblasti From the history of the village of Bashkul Beskaragai district of East Kazakhstan region// Tatary na vostoke Kazahstana (stranicy proshlogo i nastoyashchego). Ust'-Kamenogorsk.244 s.
Hamidullin, 1997 - Tatary v Kazahstane. Almaty. 82 s.
YArkov, 2014 - , 2014. Russkie i islam: problemy sovmestimosti i vzaimnogo vyzhivaniya v usloviyah Sibiri [Russians and Islam: problems of compatibility and mutual survival in the conditions of Siberia] // Razvitie i ehkonomika: nauch. i obshchestv.-polit. al'm. M., № 9. [EHlektronnyj resurs] / URL: http://devec.ru/almanah/9/1558-aleksandr-jarkov-russkie-i-islam-problemy-sovmestimosti-i-vzaimnogo-vyzhivanija-v-uslovijah-sibiri.html?fontstyle=f-smaller (Data obrashcheniya 27.07.2018). (in Rus).