Левон Мирзоян және Станислав Реденс:

Қазақ КСР басшылары өмірбаянының кейбір көріністері (1937-1938 жж.)

​

Үлкен Алтай әлемі 2019 Т.5.№2. 133-150

​

DOI: 10.31551/2410-2725-2019-5-2-133

​

Савин Андрей Иванович

тарих  ғылымының кандидаты, Ресей  ғылым академиясы Сібір бөлімінің Тарих институтының  аға ғылыми қызметкері (Новосібір қ., Ресей). E-mail: a_savin_2004@mail.ru

Тепляков Алексей Георгиевич

тарих ғылымының кандидаты, Ресей ғылым академиясы Сібір бөлімінің Тарих институтының аға ғылыми қызметкері (Новосібір қ., Ресей). E-mail: teplyakov-alexey@rambler.ru

 

Аңдатпа. Кеңестік көсемдердің ғылыми саяси өмірбаяндары ресейлік, сонымен қатар, шет елдік тарихнаманың әлсіз жақтарының бірі болып табылады. Тіпті «бірінші рангтағы» кеңес қайраткерлерінің өмірбаяндары санаулы ғана зерттелген. "Көсемнің көлеңкесінде" және жанында қызмет еткен партиялық – мемлекеттік және және әскери элита өкілдерінің өмірбаяндары мүлдем зерттелмеген деуге болады.  Бұл мақала екі большевистік қайраткерлер – партиялық – функционер Левон Мирзоян мен чекист Станислав Реденстің өмірлерінің соңғы сәттерін қарастырады. 1938 жылы тағдыр оларды Қазақстанда республиканың басшылары ретінде бірге қызмет етуге әсер етті. Олардың екеуі де Үлкен террорды жүзеге асырған сталиндік номенклатураның өкілдері болып, соның құрбаны болды. Мақаланың мақсаты – бұрын ғылыми айналымға енгізілмеген бірқатар құжаттардың негізінде, соның ішінде қосымша ретінде жарияланып үш құжатты пайдаланып, Үлкен террор кезеңіндегі формальды емес құрылымдардың қызметін және париялық0мемлекеттік элитаның тәжірибесін зерттеу болып табылады.  Мақалада большевиктік саяси мәдениеттің ерекше сипаты ретінде кеңестік көсемдердің жеке басына табыну мен кландық жүйесіне ерекше назар аударылады. Авторлар  И.В.Сталиннің кеңестік саяси Олимптің барлық қабаттарында орын алған жергілікті көсемдерге табынушылықты және патронаждылықты жою мақсаты кеңестік элитаны тазалаудың басты себебі болғандығы туралы пікірде болған зерттеушілермен ойларын ұштастырады.

Түйінді сөздер: Левон Мирзоян, Станислав Реденс, партиялық-кеңестік элиталар, саяси тәжірибелер, жеке басқа танушылық, Үлкен террор

​

​

​

Ұлттықтеррорду «Ұлттық» операциялары: орталық және терминдерге қуат және жаналық органдардың мемлекеттері

​

Үлкен Алтай әлемі 2019 Т.5.№2. 151-162

​

DOI: 10.31551/2410-2725-2019-5-2-151

​

Аблажей Наталья Николаевна

Ресей ғылым академиясының Сібір бөлімшесінің тарих институтының аға ғылыми қызметкері, тарих ғылымдарының докторы; Новосібір мемлекеттік университетінің гуманитарлық институтының доценті (Новосібірқаласы). E-mail: ablazhey@academ.org

Потапова Наталья Анатольевна

Тарих магистрі, Новосібір мемлекеттік университетінің гуманитарлық институты (Новосібір қаласы). E-mail: skna17talya@mail.ru

 

Андатпа. Мақала 1937-1938 жылдардағы репрессияның негізгі бағыттарының бірін талдауға арналған. – КСРО-ның НКВД ұлттық операцияларына 347 мың адам сотталды. НКВД ведомстволық жұмысының материалдары мен соттан тыс істер Ұлы Террордың тарихындағы «ұлттық» операциялар, жазалаушы органдардың өкілеттіктері, репрессияны жүзеге асыру тетіктері мен статистикасы, орталық үкіметтің, өңірлердің және НКВД-ның нақты мүдделерінің орнын талдайды. Қорытындылай келе, жаппай террорға КОКП бюросының (b) бастамасы енгізілді, ол НКВД кең жазалаушы өкілеттіктерді беріп, репрессияның соттан тыс сипатын және бірқатар «сызықтық» жазалау әрекеттерін жүзеге асыруға санкция берді. 1937-1938 жж КСРО-ның НКВД партиясының бақылауымен және энергетикалық ұйымның тік механизмімен бүкілодақтық және аймақтық жазалаушы бағыттарды жүзеге асыруға мүмкіндік берген он бір ұлттық іс-қимылды сатты. Жаппай қуғын-сүргінді соттан тыс жағдайларда (НКВД Комиссиясы және КСРО Прокуроры («екеуі»), КСРО НКВД-нің арнайы отырысы және Арнайы троктар) қамтамасыз етті. Репрессиялар этникалық тазартудың форматын қабылдамады, бірақ 1938 жылдың көктемінен бастап, «ұлттық» операциялар жазалау саясатында басты орын алған
кезде, қуғын-сүргінге қарсы үрдіс пайда болды, өйткені қуғын-сүргіндердің 60% ұлттық азшылық өкілдері болды. Авторлар КСРО-дағы Ұлы Террор кезеңінде «ұлттық» операциялардың шеңберінде «азаматтық емес» және «шетелдік» элементін «алып тастауға» бағытталған жоспарлы репрессиялық іс-шаралар жүргізілді, бұл диаспоралардың санын азайтуға алып келді.

Түйін сөздер: Ұлы террор, репрессия, «ұлттық» операциялар, соттан тыс істер.

​

​

«Алжир» тұтқын әйелдерінің материалдық-тұрмыстық ахуалы мен қапаста отыру жағдайы» (куәгерлердің естеліктерінен)

​

Үлкен Алтай әлемі 2019. Т.5.№2. 163-176 

​

DOI: 10.31551/2410-2725-2019-5-2-163

​

Құдайбергенова Айжамал Ибрагимқызы

Тарихи демография және Қазақстан халқы Ассамблеясы бөлімінің меңгерушісі, т.ғ.д., профессор. Қазақстан Республикасы, Алматы қ.. E-mail: akudaybergen@mail.ru

Мурзаходжаев Қуаныш Мәдиұлы

Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының ғылыми қызметкері, PhD докторант. Қазақстан Республикасы, Алматы қ.. E-mail: kuka_ist@mail.ru

Омарова Гүлнар Әлімбекқызы

Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының ғылыми қызметкері, гуманитарлық ғылымдар магистрі. Қазақстан Республикасы, Алматы қ.. E-mail: gulnara_78@mail.ru

Жүнісова Бота Нәдірқызы

Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының ғылыми қызметкері, әлеуметтік ғылымдар магистрі. Қазақстан Республикасы, Алматы қ.. E-mail: botanadirkyzy@gmail.com

 

Аңдатпа. Қазан төңкерісінен кейін большевиктер билікті қолдарына толықтай шоғырландырып, өздеріне қарсы келгендерді, өзгеше ойлайтындарды, жазығы жоқ адамдарды жаппай темір торға тоғыту науқанын бастап жіберген еді. Соған орай бүкіл КСРО территориясында әртүрлі атаулармен бас бостандығын шектейтін орындар көптеп бой көтереді. Оларға түрмелерді, колонияларды, еңбекпен түзету лагерьлерді, қоныс колонияларын, т.б. жатқызуға болады. Бұл қасіретті орындар адамдардың санасына өшірілмес жара салып, тарихи жадында мәңгіге сақталып қалды. Адамның жады ерекше зат, ол уақыт өте келе өзінің маңызын жоғалтпайды. Авторлар осы мақалада лагерьлер куәгерлерінің жадында сақталған естеліктерге сүйене отырып, Қазақстан жерінде құрылған алғашқы әйелдер лагері – «АЛЖИР» туралы сөз етіледі. Бұл жерде қызыл террордың 1937-1938 жж. құрығына ілінген ұлт зиялыларының отбасы мүшелері, әйелдері, аналары, қыздары жазықсыз жапа шеккен болатын. Авторлар еңбекпен түзету лагерьлерінің ішкі өміріне үңіліп, сотталушылардың күнделікті өмірінің ішкі көріністерін сипаттауға тырысты. Архивтік құжаттар мен лагерь өмірінің куәгерлерінің естеліктері бір-біріне қарама-қарсы қойылып, алғаш рет талдаудан өтіп, сараланды. Нәтижесінде АЛЖИР еңбекпен түзету лагерінің материалдық-тұрмыстық жағдайына, әйелдердің күнделікті тіршілігіне ресми құжаттар мен естеліктердің өзара қарама-қайшылығы, т.б. мәселелерге ақиқат сәулесі түсірілді.

Кілт сөздер: еңбекпен түзету лагері; ГУЛАГ; КАРЛАГ; АЛЖИР; естеліктер; әйелдер/балалар тағдыры; материалдық-тұрмыстық жағдай; тоталитарлық жүйе; қуғын-сүргін; құқықтық нормалар, тірі қалу.

​

​

​

Ахыска түріктерінің этногенезі мен Қазақстанға жер аудару мәселесіне орай

 

Үлкен Алтай әлемі Т.5.№2. 177-196

 

DOI: 10.31551/2410-2725-2019-5-2-177

​

Құдайбергенова Айжамал Ибрагимқызы

Тарих ғылымдарының докторы, доцент, Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты, Қазақстан Республикасы, Алматы қ. E-mail: akudaybergen@mail.ru

Купенова Жұлдыз Қайырбекқызы

Әлеуметтік ғылымдар магистрі, Есеп және аудит кафедрасының оқытушысы, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Қазақстан Республикасы, Алматы қ. E-mail: ms.kupenova@mail.ru

 

Аңдатпа: Мақалада қазақстандық түріктердің этникалық негізі мен Қазақстанға келуінің тарихы құжаттар мен естеліктер негізінде тереңдете қарастырылады. Ресейлік зерттеушілер еңбектері мен грузиндік зерттеулерде «түрік-месхеттер» деп аталып жүрген ахыска түріктерінің Ахыска пашалығында өмір сүрген түріктердің ұрпақтары тобынан екеніне назар аударылады. Ахыска түріктеріІІ ғасырда Кавказдың солтүстігіне Орталық Азиядан қоныс аударған түркі тайпалары – ғұндардың, тіпті ғұндарға дейінгі ежелгі прототүркілердің ұрпақтары деп тарқата келе, авторлар Грузияның Месхетия, Жавахетия аймағын мекендеген түріктердің ХХ ғ. 40-жж. Қазақстанға жер аударылу тарихына да тоқталады. Жер аудару алдында түріктерге грузин не азербайжан болып жазылыңдар деген ұсыныстар айтылады. Отбасын, ұрпағын сақтап қалу үшін  арасында грузин, азербайжан, түрікмен болып жазылғандар да кездесті. Бірақ, ер халық репрессияға ұшырағанымен, өздерінің тегін, түп негізін, адалдығын сақтап қалғандар негізгі көпшілік болды.

1956 ж. жер аударылғандардың біразы Кавказға қайта оралды. Кеңестер Одағы тарағаннан кейін де депортацияланған халықтардың көбі өздерінің тарихи отанына оралды. Ал, түріктер қайта алмады. Туған жері Грузия шекарасы олар үшін жабық болды, ал Түркия Ахыска түріктерінің туған отаны емес. Осылайша, Қазақстан ахыска түріктері үшін – Кіші Отан. Қазір Қазақстанда 200 мыңдай түрік тұрады. Одан бөлек 115 мың азербайжанның 80%-ын да түріктер деп айтуға болады делінеді. Тіпті бірінің ұлты түрік, екіншісі – «әзірбайжан» болған бірге туған екі бауырды кездестіруге болады. Тоталитарлық билік адамдардың өткенін, түп-тамырын ұмытуы үшін бәрін жасады. Бірақ түріктердің ынтымағының арқасында олар тілін, өз мәдениеті мен ұлттық дәстүрлерін сақтай алды.

Кілт сөздер: Қазақстан, Грузия, Түркия, түрік-месхеттер, Ахыска пашалығы, ахыска түріктері, депортация, арнайы қоныстанғандар

​

​

Экстремалдық антропологиясы: күштеп қоныс аудару контексіндегі этникалық депортанттардың (1939-1949 жж.) және оларды Батыс Сібірдің оңтүстігіне  қабылдаған ауыл қоғамының әлеуметтік және мәдени-тұрмыстық бейімделуі

​

Үлкен Алтай әлемі Т.5.№2.197-231

​

DOI: 10.31551/2410-2725-2019-5-2-197

​

Щеглова Татьяна Кирилловна

тарих ғылымының докторы, Алтай мемлекеттік педагогикалық университеті тарих факультетінің отан тарихы кафедрасының меңгерушісі, Барнаул, Ресей Федерациясы. E-mail: tk_altai@mail.ru

 

Аңдатпа. Зерттеу пәні 1939-1949 жылдар аралығында Батыс Сібірдің оңтүстігі аумағына этникалық күштеп қоныс аударылғандар туралы тарихи жады болып табылады. 1990-2010 жылдардағы ауызша тарих, этнография және әлеуметтік антропологияның экспедициялық материалдары негізгі дерек көздері ретінде есептеледі. Бұл көзқарастың жаңашылдығы – жергілікті халық пен депортацияланған этностардың (украиндар, белорустар, литвалықтар, поляктар, немістер, калмақтар, армяндар, шешендер және т.б.) өзара қатынасы мәселесіне ерекше назар аудара отырып, олардың әлеуметтік, шаруашылықтық – мәдени және екі топтың да азаматтық бейімделуін зерттеуге назар аударылған. Автор орыс тұрғындары басым ортаға депортацияланғандарды орналастыруы және депортацияның отбасылық сипаты күнделікті деңгейде бірегей өзара байланысты және өзара қатынасты жағдайды қалыптастырғандығы туралы қорытынды жасайды. Мақалада этникалық депортанттарды қамау үрдісі, тарихи оқиғалардың, мемлекеттік саясаттың олардың шаруашылықтық – мәдени дәстүрлері мен өмір салтындағы күнделікті тәжірибесіне тигізген әсеріне салыстырмалы талдау жасалады. Сонымен қатар,  шиеленістің себептері, оны жеңудің тәсілдері мен жолдары талданады. Тұрмыстық деңгейде өзара реніш пен наразылықтарды жеңгеннен кейін, күнделікті қарым-қатынаста шаруашылық-мәдени өзара алмасудың арқасында және олардың дәстүрлі мәдени стандарттарына бөгде этностық элементтердің енуімен суық пен аштыққа қарсы күресте  қиындықтарды еңсерудің бірыңғай жүйесі қалыптасты деген қорытынды жасалады. Жергілікті ауыл шаруашылығы өндірісін және ауыл қоғамын дамыту үшін этникалық депортанттардың маңызы айқындалады. Депортанттардың көптеген бірегейлік бейімделушілік күнделікті тәжірибесіне тек егіншілікті немесе мал шаруашылықты, далалық немесе таулы халықтардың шекарасы арқылы ғана емес, сонымен қатар, ауыл мен қала, шаруа мен зиялы қауым, батыс пен шығыс бірегейлігі бойынша болғандығын дәлелдей мақаланың жаңашыл көзқараста екендігін көрсетеді.

Түйінді сөздер: депортациялар, тарихи жады, этникалық депортанттар, орыс сібірліктер, қамау жағдайы, әлеуметтік және мәдени – тұрмыстық бейімделу, өзара әрекет, өзара байланыс.

​

 

Депортацияланған әйелдер естеліктерінен үзінділер: бейімделу және Қазақстандағы өмір

 

Үлкен Алтай әлемі 2019. Т.5. №.2. 232-247

​

DOI: 10.31551/2410-2725-2019-5-2-232

 

Сақтағанова Зауреш Ғалымжанқызы

Тарих ғылымдарының докторы, Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті этномәдени және тарихи-антропологиялық зерттеулер Орталығының директоры, археология, этнология және Отан тарихы кафедрасының профессоры, Қарағанды, Қазақстан. E-mail: zauresh63@mail.ru

 

Аңдатпа. 1990 жылдардан зерттеушілік тақырыптардың ішіндегі ең танымалдысы Кеңес Одағындағы депортациялық үрдістер мәселесі болды. Ресейлік зерттеушілер тек КСРО-ның ішіндегі депортацияға 6 млн.-нан астам адам қамтылғандығын айтады. Қазақстанға этникалық топтардың депортациялануы 1930-1940 жылдар аралығында бірнеше кезеңдермен жүзеге асырылды. Депортацияланған халықтар ішінде басым көпшілікті әйелдер құрады. Аталған мақалада зерттеудің пәні депортацияланғанәйелдердің естеліктері болады. Депортация мәселесінің белгілі бір деңгейде зерттелуіне қарамастан қысқаша тарихнамалық шолу депортациялық мәселелердің гендерлік аспектісі арнайы зерттеудің пәні болмағандығын көрсетеді. Зерттеудің негізі ретінде әртүрлі жылдары журналистердің газеттерде жариялаған, ғаламтор сайттарында орналастырылған және ҚарМУ зерттеушілерінің Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Қазақстан әйелдері туралы жобасы аясында жүргізілген сұхбаттасу барысында жиналған депортацияланғанәйелдердің естеліктерінің үзінділері алынды. Зерттеудің барысында жалпығылыми әдістер (эмпирикалық зерттеу әдістері, теоретикалық таным әдістері, жалпылогикалық әдістер және зерттеудің тәсілдері) және арнайы тарихи әдістер (әртүрлідепортацияланған халықтар естеліктерін меңгеру мен талдау кезінде салыстырмалы-тарихи әдіс, макро- және микротарихи тәсілдер және т.б.) қолданылды. Көптеген әйелдердің естеліктері ішінде депортацияланған халықтар: поляк, неміс, шешен, ингуштер естеліктерінің үзінділері таңдап алынды. Мақалада депортацияланған өткен туралы естеліктер көптеген факторларға: әңгімелеушінің жасына, оның интеллектуалды және эмоционалды тәжірибесіне және басқасына байланысты ерекшеленгендігі атап көрсетіледі. Бірақ бұл естелік үзінділерінен ортақ белгілерді көруге болады, ол: «қуғынға ұшырау сезімінің жарақат тілін тудырған сөздер мен сюжеттерге ұласқандығы». Бұл естелік үзінділеріне тән жалпылылық автормен мақаланың қорытындысында түйінделген.

Түйінді сөздер: ХХ ғасырдағы Қазақстан тарихы, халықтар депортациясы, әйелдердің естеліктері, поляктар депортациясы, немістер депортациясы, шешендер депортациясы, ингуштер депортациясы

​

​

1920-1930 жылдардағы Қазақ АКСР-ның большевиктік элитасы:

әлеуметтік-саяси сипаттамалардың эволюциясы

 

Үлкен Алтай әлемі 2019. Т.5. №2. 248-259

 

DOI: 10.31551/2410-2725-2019-5-2-248

​

Аманжолова Дина Ахметжанқызы

тарих ғылымының докторы, профессор, Ресей Ғылым Академиясы Ресей тарихы институтының жетекші ғылыми қызметкері. Ресей Федерациясы.117292, Мәскеу қ.,  Дмитрий Ульянов көшесі, 19 үй. E-mail: amanzholova19@mail.ru

 

Аңдатпа. Қазақ АКСР-ның интернационалистік большевик мамандарының қызметтері тарихының кейбір мәселелерін талдайды.Олар кеңес мемлекеттілігін қалыптастырып, 1920-1930 жылдардағы көлемді әлеуметтік – экономикалық және саяси қайта құруларды басқарды. Кеңестік Қазақстанның автономды кезеңіндегі басқармашыл тобының кейбір маңызды әлеуметтік-экономикалық сапасының динамикасы көрсетілген. Этносаяси элитаны большевиктендірудің маңызды мәселелерінің арасында «бұрынғы» зиялы қауым өкілдерін кеңес өкіметі жағына тарту ғана болған жоқ. Олар ұсынылған бағдарламаны ұлттық бағытта қабылдады. Таптық көзқарастың талаптарына сәйкес, билік еңбекшілер ретінде қатарында қазақтар аз болған жұмысшы табы және кедей шаруаларды қабылдау қажет еді. Кедей шаруалар БК(б)П-ның жалпы сипаттамасына сәйкес келмеді. Осы салада жергілікті халықтың мемлекеттік құрылым мен басқарудағы қажетті құзіреттіліктің болмауы және білім деңгейінің төмендігі тағы бір қиыншылықты тудырды. Объективті жағдайлар  КАКСР-ның этносаяси элитасының қалыпта-
суына икемді және прагматикалық тәсілдерді қалыптастырып,  құрамында 1920-1930 жылдары төңкеріске дейінгі тәжірибесі мен білімі бар ұлттық мамандар біртіндеп дайындалған және арнайы бағыттардағы мамандармен алмастырылды. 1920 жылдары большевизмнің басты критерийлері партияның идеялық және моралдық-саяси қағидаларына адалдық болса, 1930 жылдардың басында іскерлік, ұйымдастырушылық, тәртіптілік, табандылық және нақты, әсіресе, шаруашылықтық мәселелерді шешудегі бастамашылық маңызды рөл атқарды.

Барлық халықтар үшін әлеуметтік әділетті қоғам ретіндегі коммунизм мен социализм идеологиясын сенімді жақтаушылар сонымен қатар, өздері құруға қатысқан режимнің құрбандары болды.

Түйінді сөздер: КСРО, Қазақ АКСР, большевизм, ұлттық саясат, этносаяси элита

​

​

Модернистік және большевиктік сызбадағы түркі элитасының федерализмі

​

Үлкен Алтай әлемі 2019. Т.5. №2. 260-279

​

DOI: 10.31551/2410-2725-2019-5-2-260

​

Красовицкая Тамара Юсуфовна

тарих ғылымының докторы, профессор, Ресей Ғылым Академиясы Ресей тарихы институтының бас ғылыми қызметкері. Ресей Федерациясы.117036, Мәскеу қ.,  Дмитрий Ульянов көшесі, 19 үй. E-mail: tkrasovitskaya@mail.ru

 

Аңдатпа. Автор модерннің батыстық прогресшіл екі нұсқасын – ұлтшылдық пен интернационализмді қарастырады. Сонымен қатар, большевиктік партияның оппозициялық қарсыластарымен идеологиялық күрес жағдайындағы федерализм эволюциясын қарастырады. Зерттеудің мазмұны ғылыми айналымға алғаш рет енгізіліп отырған құжаттарға негізделеді. Бұл РКФСР-дің мемлекеттік механизміндегі түркі этностарының федералды құрылымының жобаларын зерттеуге мүмкіндік береді.

Мақалада халықтардың жергілікті  мәдени даралығын сақтаудағы өзара мәдени байланысты, өмірдің түрлерін жаңғыртуды қажет екендігін ұсынған ұлттық элитаға назар аударылады. Автор шет жақта орналасқан ұлттарға қатысты империялық саясатты ескере отырып,  олардың саяси көшбасшыларының ұлттың өзбетіндігін сақтаудағы талпыныстарына, автономия туралы жобаларды талдаудағы әрекеттеріне және саяси қызметтеріне баға берген.

Автор түркі және автономиялық жобаларға ерекше назар аударып, олардың «Батыс - Шығыс» атты «ориенталистік» дихотомиямен, большевиктердің зияткерлі және мәдени бағыттағы саяси және идеологиялық пікірлерімен байланыстарын көрсетті.

Мақалада түркі тілдік тобының кейбір элита өкілдерінің жобаларының ерекшеліктері және оларды өз халық комитетінің құрылымын құраудағы И.Сталиннің пайдаланғандығы да қарастырылған. Мұнда И.Сталиннің федерализмді большевизм сызбасындағы бағытын көрсете отырып, оны билікті шынайы демократияландыруға бағыттамай, «ұлттық езгініің алдын алу» ретінде қолданғанын айқындай түседі. И.Сталиннің түркілік өзбетіндікті қабылдамауы ұлттық элитаның қуғын – сүргінге ұшырауына әкеп соқты.

Ұлттық көшбасщшылардың саяси бағыттарын талдау мен саралау, олардың білімдерінің ғана емес, саяси тәжірибелеріндегі біршама айырмашылықтар федерация туралы жобаларының бұлыңғырлау болуына әкеп соқты. Автор Ә.Бөкейханов пен М.Шоқай бастаған қазақ ұлттық элитасының автономия туралы жобаларын да қарастырған. Мақалада большевиктердің басшылығы жағдайындағы федерализмнің түркі нұсқасы  автономизмнің этномәдени нұсқасы ретінде көрсетілгендігіне назар аударылған.

Түйінді сөздер: федерациялық құрылым жобалары, ерекшелік, түркі элитасы, «ориентализм», большевизм, тюркизм, автономизм, Сталин

​

​

Соғыс жылдарындағы қазақ ұлттық әскери құрама жауынгерлерінің мінез-құлық уәждемесінің негізгі себептері туралы (1941-1945)

​

Үлкен Алтай әлемі 2019. Т.5. №2. 280-295

​

DOI: 10.31551/2410-2725-2019-5-2-280

​

Асанова Салтанат Әмірғалиқызы

Тарих ғылымдарының кандидаты, жетекші ғылыми қызметкер, ҚР БҒМ ҒК Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты, «Кеңес дәуіріндегі Қазақстан тарихы» бөлімі, Қазақстан, Алматық., Шевченкок., 28 үй. Е-mail: saltasanova@gmail.com

 

Аңдатпа. Мақала соғыс кезіндегі қазақ халқының патриоттық өрлеуі мен оның өз еркімен құрбандыққа баруының негізгі қайнаркөздерін ұлттық әскери құрамалар арқылы саралауға арналған. Жеңістің қайнар көздерін кеңестік құрылыстың артықшылықтарымен және кеңес өкіметін бүкіл халықтық қолдау негізінде бұрынғыша түсіндіру тәжірибесі бүгін қанағаттандырмайды және тарихи білімнің қазіргі деңгейіне сәйкес келмейді. Соғысқа дейінгі күштеп өзгеріске ұшырату кеңестік патриотизмнің қалыптасуына негіз бола алмайтын еді. Бүгіндері Қазақстан тарихшылары кеңестік модернизацияның күштеу сипатын бірауыздан айыптайды.  Себебі ол қазақтар үшін орны толмас шығындармен этномәдени тоқырауға алып келді. Бірақ кеңес өкіметінің қазақ халқына келтірген қаншама сұмдық қиындықтарына қарамастан, қазақтар соғыстың алғашқы трагедиялық күндерінен бастап Қызыл Армияның ең таңдаулы солдаттарының қатарында болып, Жеңіске өлшеусіз үлес қосты. Авор негізінен қазақ жауынгерлерінің отанға беріле соғысу себептерімен оның шынайылығына жауап іздейді, себебі тиімді логика тұрғысынан бұл соғыс қақазақтардың қатысуының өзі тарихи парадокс сияқты еді. Мақалада соғыстың алғашқы трагедиялық кезеңінде үгіт-насихат жұмыстары ауқымының өзгеруіне ерекше назар аударылған. Мұның жауабын кеңес өкіметінің ішкі (ұлттық және діни) саясатын саралау арқылы білуге болады. Ең алдымен оның соғыс кезіндегі ұлттық және діни саясатындағы бет бұрыстан, халықтың жауға қарсы күрестегі жағымды психологиялық мүддесінен бұланық көрініс тапты.

Кілтсөздер: ұлттық саясат, мобилизация, ұлттық әскери құрамалар, патриотизм, интернационализм, шовинизм, ұлтшылдық.

​

​

Ресей Федерациясының ҚМОМ құжаттарының материалдарындағы Бородулиха ауданының Ремовский ауылдық кеңесі (Шығыс Қазақстан) тұрғындарының майдандық өмірбаяндары

​

Үлкен Алтай әлемі 2019. Т.5. №2. 296-310

​

DOI: 10.31551/2410-2725-2019-5-2-296

​

Шмидер Марина Александровна

Философия докторы, Фехта қаласының қалалық мұражайының қызметкері, Фехта/Германия университеті жанындағы «Католицизм және қарсыласу қозғалысын зерттеу орталығының» мүшесі. Германия Федеративтік Республикасы. 49377 Vechta, Zitadelle 15. E-mail: marina_schmieder@live.de.

 

Аңдатпа. ХХ ғасырдың басында Шығыс Қазақстан облысының қазіргі Бородулиха ауданының шығыс бөлігінде қонысаударушылардың  бірнеше елді-мекендері пайда болған. Бұл поселоктардың тарихын зерттеуге зерттеушілер сирек көңіл бөледі. Неміс анклавы зерттеушілердің назарына іліккенмен, Ремовский ауылдық кеңесінің тарихына қызығушылық жоқ десе болады. Соңғысын көбінде қазақтар мен украиндар мекендеген. Ауылдық кеңес неміс анклавының орталығында орналасқан. Бүгінгі күні үш ауылдық кеңестің екеуі (Новая Киреевка мен Орджоникидзе) ШҚО картасынан жойылса, ал Ремки селосы да солардың тағдырын қайталар алдында. Ауданның шығы бөлігінен ҰОС-на шақырылғандардың көпшілігін Ремовский пен Переменовский ауылдық кеңесі құрайды. Мақала ҰОС-на қатысушылардың ағымды тізімін талдауға арналған және олар туралы жеке мәліметтер көрсетілген кестелерден тұрады. Мақалада ремовшылдықтардың Жеңіске қосқан үлесі, олардың соғыстағы ерліктері мен еңбектегі өмірбаяндары, тағдырлары қарастырылады. Округ бойынша қайтыс болғандардың саны 90 немесе бұрын көрсетіліп жүргеннен 3 есе көп екендігі анықталды. Мақалада офицерлер мен қатардағы қызыл жауынгерлердің ерліктері ғана емес, сонымен қатар қайғылы тағдырлары да көрсетіледі. Автор олардың жарақат алу, тұтқынға түсу және әскери трибуналдың үкімі бойынша жазалану фактілерін талдаған. Ремовлықтардың марапат парақтарының негізінде командирлердің қол астындағыларды әскери марапаттармен марапаттау себептері айқындалған. МООМ-ның құжаттарының негізінде олардың әскери өмірбаяндарының фактілері анықталып, ШҚО елді-мекендері мен олардың тұрғындарының тарихын зерттеуге үлес қосады.

Түйінді сөздер. Шығыс қазақстан облысы, Семей, Бородулиха ауданы, Ұлы Отан соғысы, өлкетану, кеңестік кезең, зерттеу тәсілдері 

​

​

​

​

​

​

​